Ben je laaggeletterd? Dan is de kans aanzienlijk dat je in armoede terechtkomt. Maar: andersom is er eenzelfde effect; armoede leidt ook tot laaggeletterdheid. Er blijkt een sterke samenhang te zijn tussen deze twee zaken. Je kunt zo al snel in een negatieve spiraal terechtkomen. Hoe zit dat precies? En wellicht belangrijker: hoe kunnen we deze spiraal doorbreken?

Laaggeletterdheid in Nederland

De groep laaggeletterden in Nederland is een stuk groter dan dat veel mensen denken: ruim 2,5 miljoen mensen in Nederland hebben moeite met lezen, schrijven, rekenen en/of digitale vaardigheden (SCP, 2020). Voor deze mensen zijn dagelijkse taken zoals het lezen en begrijpen van een brief van de Belastingdienst of gemeente een heuse uitdaging. Ook taken zoals internetbankieren of het bijhouden van inkomsten en uitgaven zijn voor hen erg ingewikkeld. Naast laaggeletterdheid, is armoede in Nederland een groot (en vaak verborgen) probleem. Zo leven ongeveer 1 miljoen Nederlanders in armoede, waarvan meer dan 1/3e langdurig arm is (SCP, 2020).

De spiraal van laaggeletterdheid en armoede

Laaggeletterden hebben vaak een lager opleidingsniveau (ECBO, 2016), wat de kans op een goede baan met een vaste aanstelling verlaagt. Bovendien kan beperkte taalvaardigheid een barrière vormen voor communicatie met overheidsinstellingen; bijvoorbeeld bij het aanvragen van toeslagen, aanmelden voor schuldhulpverlening of het betalen van rekeningen. Zo mis je als laaggeletterde al snel kansen. Bovendien kun je, doordat je belangrijke informatie mist, schulden opbouwen waardoor laaggeletterdheid kan leiden tot armoede.

Maar het werkt ook andersom: mensen die in armoede leven, zijn ook vaker laaggeletterd (Berlin & Sum, 1988). Kinderen die opgroeien in armoede bevinden zich vaker in een omgeving die taalvaardigheid niet stimuleert, zowel op school als thuis (Hernandez, 2012). Er bestaat dan ook een zogenaamde wederzijdse relatie tussen laaggeletterdheid en armoede: laaggeletterden hebben een grotere kans om arm te zijn, en armen hebben een grotere kans om laaggeletterd te zijn.

Wat beide groepen gemeen hebben: chronische stress

Zowel laaggeletterdheid als armoede en/of schulden zorgen voor (chronische) stress. En zo gek is dat niet: beperkte taalvaardigheid maakt het extra moeilijk om met financiële problemen om te gaan. Maar daar stopt het niet: chronische stress heeft namelijk een verlammend effect op het denk- en doenvermogen van een persoon. Het beïnvloedt de werking van hersenprocessen die essentieel zijn voor het nemen van (rationale) beslissingen (van Dijk, 2018). Leefstijlveranderingen, plannen, prioriteiten stellen, langetermijnbeslissingen nemen en informatie verwerken worden bijna onmogelijk. Hierdoor neem je sneller verkeerde beslissingen, waardoor de problematiek verergert.

Effectieve interventies voor arme laaggeletterden

Het huidige proces van schuldhulpverlening vraagt veel van de schuldenaar, bijvoorbeeld het volgen van modules over gezond financieel gedrag, het maken van een overzicht van maandelijkse inkomsten en uitgaven en het schrijven van een plan van aanpak. Hierin zitten twee onjuiste aannames: men gaat er vanuit dat een schuldenaar voldoende taal- en rekenvaardig is (1) en we stellen dat de client schulden heeft door het maken van (bewust) verkeerde financiële keuzes (2). Om de negatieve spiraal van laaggeletterdheid en armoede te doorbreken, is het van belang om niet alleen rekening houden te houden met de taalvaardigheid van de schuldenaar; het is net zo belangrijk om rekening te houden met het effect van chronische stress op het denk- en doenvermogen. Een aantal oplossingen die hieraan kunnen bijdragen:

1. Maak de communicatie simpel en zo gemakkelijk mogelijk te begrijpen. Gebruik dus simpele en heldere taal op B1-niveau.
2. Betrek het sociale netwerk van schuldenaren in de schulphulpverlening, door mensen uit het leven van schuldenaren te betrekken. Dit verlaagt de stress van de schuldenaar, waardoor het denk- en doenvermogen meer intact blijft.
3. Maak gebruik van de sociale norm. Laat bijvoorbeeld zien hoe mensen met dezelfde problematiek hiermee omgaan en welke positieve effecten zij hebben ervaren. Doordat ze zien dat soortgelijken het kunnen, neemt hun geloof in eigen kunnen toe. Bovendien vermindert dit eventuele weerstand om deel te nemen aan bijvoorbeeld schuldinterventies.
4. Maak de klantreis zo simpel mogelijk. Zorg bijvoorbeeld dat de formulieren en persoonlijke hulp gemakkelijk beschikbaar zijn, bijvoorbeeld bij schuldhulpinstanties. Een praktische tip: zorg dat gegevens die al bekend zijn van te voren zijn ingevuld. Zo wordt er rekening gehouden met het verminderde denk- en doenvermogen.
5. Houd rekening met de timing waarop je communiceert en wanneer schuldenaren acties moeten uitvoeren. Zorg dat er bijvoorbeeld niet te veel taken tegelijk uitgevoerd moeten worden. Bij schuldenproblematiek kun je denken aan het maken van een plan van aanpak, een overzicht maken van inkomsten en uitgaven en gesprekken voeren met casemanagers. Het is belangrijk om een rust periode in te bouwen in het traject. Ook dit sluit aan op het verminderde denk- en doenvermogen.

Heb je vragen over het verbeteren van de aanpak van schulden voor laaggeletterden? Wil je aan de slag met dit thema? Stuur dan een mailtje naar info@behaviourclub.nl

Door: Odysha Champatsang

Bronnen

1. Berlin, G., & Sum, A. (1988). Toward a More Perfect Union: Basic Skills, Poor Families, and Our Economic Future. Occasional Paper 3. New York: Ford Foundation
2. ECBO (2016). Over de relatie tussen laaggeletterdheid en armoede. Den Haag: Stichting Lezen & Schrijven i.s.m. ecbo.
3. Hernandez, D. J. (2011). Double Jeopardy: How Third-Grade Reading Skills and Poverty Influence High School Graduation. Annie E. Casey Foundation.
4. (2020, 1 juni). Kansrijk armoedebeleid. www.scp.nl. Geraadpleegd op 24 mei 2022, van https://www.scp.nl/publicaties/publicaties/2020/06/18/kansrijk-armoedebeleid
5. Van Dijk, W. (2018). Het effect van schulden op ons denken. Universiteit Leiden.